Elm aləmi bir tərəfdən nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşmiş heyvanları xilas etməyə, digər tərəfdən isə yer üzündə çoxdan mövcudluğunu dayandırmış canlıları geri qaytarmağa çalışır.
Hafta.az-ın “Live Science”a istinadən yazdığına görə, reintroduksiya adlanan bu tədqiqatlar nəsli kəsilmiş növlərə bənzər canlıların yenidən yaradılmasını nəzərdə tutur. Məqsəd, genomun dəyişdirilməsi, rebreeding və ya klonlaşdırma kimi üsullarla canlı orqanizmi nəsli kəsilmiş növə bənzətmək üçün dəyişdirməkdir.
Nəsli kəsilmiş bir növün geri qaytarılması qeyri-mümkün görünsə də, bu, əslində 20 il əvvəl edilib. Alimlər 2000-ci ildə nəsli kəsilmiş dağ keçisi növünün sonuncu üzvü olan Capra pyrenaica pyrenaica-nın bəzi hüceyrələrini ölümündən əvvəl götürüb dondurmuşdular. Daha sonra onun DNT-sini ehtiva edən hüceyrə nüvələri əhliləşdirilmiş keçi növünün yumurtalarına yerləşdirildi. Döllənmiş yumurtalar surroqat ana kimi xidmət edən keçilərin uterusuna yerləşdirilirdi.
Nəhayət, 2003-cü ildə hər 57 surroqat anadan biri nəsli kəsilmiş heyvanı dünyaya gətirib. Ancaq ağciyərində problem olan heyvan bir neçə dəqiqədən çox yaşaya bilməyib.
Beləliklə, Capra pyrenaica pyrenaica nəsli kəsilməkdən qayıdan və iki dəfə nəsli kəsilən ilk və yeganə heyvan oldu.
Ancaq alimlərin son illərdəki gərgin səylərinə görə, dağ keçisi hər an bu mövqeyini itirə bilər.
2021-ci ildə Harvard Universitetinin genetiki Corc Şurs və sahibkar Ben Lamm tərəfindən qurulan “Colossal Biosciences” şirkətinin rəhbərlik etdiyi tədqiqatlar müxtəlif növləri geri qaytarmağı hədəfləyir.
“Colossal Biosciences”, bunların ətraf mühitə fayda gətirəcəyini və istifadə edilən üsulların nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşən heyvanların qorunmasına töhfə verə biləcəyini vurğulayır.
Bununla belə, yetişdirmə işləri sürət kəsilmədən davam edərkən, geri gətirilməyə çalışılan 6 heyvanla bağlı inkişafları bir araya topladıq.
1. Yunlu mamont
Yunlu mamontlar indiki Asiya, Avropa və Şimali Amerikada yaşayırdılar. Alimlər ən azı 10 ildir ki, 4 min il əvvəl nəsli kəsilmiş yunlu mamontları (Mammuthus primigenius) geri qaytarmağa çalışır.
Ən azı 300 min il əvvəl ortaya çıxan yunlu mamontların əhalisi təxminən 11500 il əvvəl Son Buz Dövrünün sonu ilə əhəmiyyətli dərəcədə azalıb.
Şimal Buzlu Okeanındakı Vrangel adasında gizlənmiş kiçik bir qrup bir neçə min il sağ qaldı, lakin nəticədə həm iqlim, həm də insanlar tərəfindən ovçuluq nəticəsində məhv edildi.
Onların DNT-ləri donmuş torpaqda saxlandığı üçün bu canlıları geri qaytarmaq daha asan olur. Mamontların yaşayan ən yaxın qohumu olan Asiya filindən istifadə edən “Colossal Biosciences” bu il əhəmiyyətli bir addım atdığını açıqladı. Şirkət filin kök hüceyrələrinin embrional olaraq yenidən proqramlaşdırıldığını açıqlayıb. Bu şəkildə dəyişdirilmiş hüceyrələrin genetik modifikasiyalarla soyuq mühitdə yaşaya bilən mamont hüceyrələrinə çevrilməsi hədəflənir.
Heyvanlarda yunlu dərisi, qatlı yağ təbəqəsi və kiçik qulaqlara sahib olmağı planlaşdıran şirkət ilk "mamont" balalarının 2028-ci ildə istehsal oluna biləcəyini iddia edir.
2. Dodo
Qalıqları və surətləri Oksford Universitetinin Təbiət Tarixi Muzeyində nümayiş etdirilən dodonun nəsli 300 il əvvəl kəsilib. Afrikanın şərqində Mavrikiyada endemik olan dodo (Raphus cucullatus) 17-ci əsrdə ( 1681-ci ildə) Avropa kolonistləri bölgəyə gəldikdən sonra nəsli kəsildi.
Bölgəyə siçovul, pişik, meymun kimi heyvanların gətirilərək insanlar tərəfindən ovlanması nəticəsində yer üzündən silinən heyvan “Colossal Biosciences”in siyahısındadır.
DNT nümunələri muzeylərdə tapılan dodonun genomu 2022-ci ildə yığılıb. Lakin Ben Lamm deyir ki, onlar hələ də bəzi maneələri dəf etməlidirlər. Məsələn, heyvanların genetikası dəyişdirilməlidir ki, onlar bir-birinin surəti olmasın.
3. Tasmaniya pələngi
İnsan müdaxiləsi nəticəsində nəsli kəsilmiş və geri qaytarılması düşünülən digər növ Tasmaniya pələngidir (Thylacinus cynocephalus).
Avstraliyada yaşayan bu ətyeyən heyvanlar təxminən 2 min il əvvəl materikdən yox edilsələr də, Tasmaniya adasında yaşamağa davam ediblər. 19-cu əsrdə adaya gələn avropalı köçkünlər mal-qara üçün təhlükə kimi qəbul edilən Tasmaniya pələnglərinin başlarına pul qoymağa başladılar. Sürətlə yoxa çıxan növlərin sonuncu nümayəndəsi 1936-cı ildə zooparkda ölüb.
Tasmaniya pələnginin çox sayda nümunəsi olduğu üçün onu geri qaytarmaq nisbətən asan görünür.
“Colossal Biosciences” şirkətinin tədqiqatçıları 2017-ci ildə Tasmaniya pələnginin bütün genomunu ardıcıllıqla tərtib etməyi bacardılar və keçən il RNT nümunəsi götürdülər. Lakin şirkətdən deyirlər ki, görülən işlərin bəhrəsini vermək üçün hələ vaxt var.
4. Sərnişin göyərçin
Smitsonian İnstitutunun "bəşəriyyətin maraqları təbiətin maraqları ilə toqquşduqda nələrin baş verə biləcəyinin acı nümunəsi" adlandırdığı sərnişin göyərçinləri (Ectopistes migratorius) bir vaxtlar Şimali Amerika səmasında ən çox yayılmış quş olub. Sərnişin göyərçinlərinin 17-ci əsrə qədər bugünkü ABŞ-da quş populyasiyasının 25-40 faizini təşkil etdiyi təxmin edilir.
Avropalı köçkünlərin ətləri üçün göyərçinləri ovlaması və yaşayış yerlərini məhv etməsi nəticəsində onların sayı getdikcə azalıb. Bilinən sonuncu sərnişin göyərçin Marta 1914-cü ildə ölüb.
Muzeylərdə doldurulmuş göyərçin nümunələri olsa da, onların DNT-si toxunulmaz deyil. Ona görə də sərnişin göyərçininin tam bərpa olunacağı ehtimalı az görünür.
Lakin biotexnoloji şirkət Revive & Restore nəsli kəsilmiş heyvanın DNT fraqmentlərini canlı zolaq quyruqlu göyərçinin (Patagioenas fasciata) genomuna daxil etməyi planlaşdırır.
Şirkət 2025-ci ildə sərnişin göyərçinlərinə bənzəyən heyvanlar istehsal etməyi və onları sınaq məqsədilə təbiətə buraxmağı planlaşdırır.
“Colossal Biosciences” kimi, Revive & Restore də bu tədqiqatların ekoloji tarazlığın qurulmasına töhfə verəcəyini müdafiə edir.
5. Aurochs
Nəsilləri ən azı 700 min il əvvələ dayanan aurochs (Bos primigenius) bu gün yaşayan bütün mal-qaraların əcdadıdır.
Son Buz dövründən sonra ən böyük quru məməlisi olan aurochlar ovlanma və yaşayış yerlərinin məhv edilməsi nəticəsində yoxa çıxdı. Növün məlum olan sonuncu üzvləri 1627-ci ildə öldü.
Müasir mal-qaranın tərkibində aurochların DNT-sinin çox hissəsi olduğu üçün bu heyvanları diriltmək cəhdləri fərqli bir yol alır.
Hollandiyada yerləşən Buğa Vəqfi fiziki xüsusiyyətlərinə və aurochlara bənzər davranışlara malik iribuynuzlu mal-qaranı seçib yetişdirməklə bu heyvanları geri qaytarmağa çalışır.
Fondun direktoru, ekoloq Ronald Qoderi deyir ki, onlar adətən vəhşi təbiətdə saxlanılan Cənubi Avropa növlərinə üstünlük verirlər. Goderie əlavə edir ki, onlar artıq 6 nəsil mal-qara yetişdiriblər və aurochlara bənzər heyvan yetişdirməyə "çox yaxındırlar".
6. Quaqqa
Ümumi zebra sinfinə aid olan quaqqa (Equus quagga quagga) Cənubi Afrikaya endemik bir növ idi. Onu qohumlarından fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyət, bədəninin arxasında daha az zolaq olması idi.
Həm dərisini istəyən ovçuların, həm də heyvanlarını otaran fermerlərin hədəfi olan bu zebra növünün 19-cu əsrdə nəsli kəsildi (Bilinən sonuncu quaqqa 1883-cü ildə Amsterdam zooparkında ölüb).
London Universitet Kolleci (UCL) bildirir ki, cəmi 7 quaqqa skeleti qalıb və bunlar dünyada ən nadir skeletlərdir.
Bu canlıları geri qaytarmaq üçün səylər, aurochs vəziyyətində olduğu kimi, gen mühəndisliyi tədqiqatlarına ehtiyac duymur.
Cənubi Afrikada yerləşən Quagga layihəsi adi zebralardan istifadə edərək daha az zolaqlı növlərin yetişdirilməsinə çalışır.
Digər tərəfdən, bəziləri ortaya çıxan heyvanın adi bir zebra olacağı və pulun təbiətin mühafizəsi işlərinə xərclənməsi fikrindədir.
UCL, zebra yumurtasının qalıqlardan DNT çıxararaq döllənə biləcəyini təklif edir.
