Heyvanlar aləmində hökmranlıq məsələsində erkəklərin üstünlük təşkil etdiyi düşünülsə də, dişilərin rəhbərlik etdiyi bir çox icmalar diqqət çəkir.
Hafta.az-ın “Live Science”a istinadən yazdığına görə, bu qruplar qadınların təbii liderlik qabiliyyəti və icmaları bir yerdə saxlamaq qabiliyyəti ilə seçilir. Arı pətəklərindən tutmuş fil sürülərinə qədər bu qadın liderlər nəinki öz növlərini qoruyur, həm də təbiətin dövranını istiqamətləndirirlər. Dişi liderlərin üstünlük təşkil etdiyi bu icmalar təbiətdəki tarazlığın və müxtəlifliyin ən yaxşı nümunələrindəndir.
İndi isə gəlin geyvanlar arasında dişilərin liderlik etdiyi 6 icmaya nəzər salaq:
1. Afrika filləri.
Afrika savanna fili (Loxodonta africana) dünyanın ən böyük fil növü və ən böyük quru heyvanıdır. WWF-nin məlumatına görə, bu fillər 10-a yaxın dişi və onların balalarından ibarət ailə birliklərində Səhraaltı Afrikada gəzirlər. Çox vaxt bu ailə birlikləri birləşərək bir neçə yüz fildən ibarət “klanlar” yaradırlar ki, ailənin tək dişi başçısı liderlik edir. Bu liderlik rolu adətən qrupun ən yaşlı və ən təcrübəli dişisinə verilir.
Sürünün hara gedəcəyi, təhdid və böhranlara necə cavab verəcəyi, nə vaxt və harada yatacağı kimi mövzularda əsas fil qərar verir. O, həmçinin filləri yeməyə və suya yönəldir, Afrika savanna fillərinin böyük ölçülərini qorumaq üçün gündə təxminən 300 kilo bitki örtüyü və 190 litrə qədər suya ehtiyac duyduğunu nəzərə alsaq, kiçik bir iş deyil.
Lakin Elephant Voices təşkilatının fikrincə, ana filin müdrikliyi və səlahiyyəti onu mütləq avtokrat etmir. Qrupun digər üzvləri, məsələn, fillərin hərəkət etdiyi yerdə təkliflər verə və təsir edə bilərlər. Münaqişə dişilər arasında da baş verə bilər və bu, bəzən ana fil öləndə üzə çıxır və geridə güc boşluğu qalır. Erkək Afrika savanna filləri yalnız cütləşmə mövsümündə dişi sürülərlə əlaqə qurur.
2. Kaftarlar.
Xallı kaftarlar (Crocuta crocuta) çox sosial və ağıllı növdür. Afrika savanna filləri kimi, xallı kaftarlar da altıdan 90-a qədər fərd daxil ola bilən dişilərin rəhbərlik etdiyi qəbilələrdə yaşayır. Dişi xallı kaftarlar erkəklərdən çox da böyük deyillər, lakin onlar daha aqressivdirlər və buna görə də daha çox gücə malik ola bilərlər.
Tədqiqatlar göstərdi ki, dişi xallı kaftarlar aqressiv davranış və qruplaşma yolu ilə öz üstünlüklərini qoruyub saxlayırlar. Kaftar klanlarında dişilər erkəklərə nisbətən daha çox sosial dəstək alırlar, yəni dişilərin iki cins arasında qarşılıqlı əlaqədə liderlik etmək və "qazanmaq" ehtimalı daha yüksəkdir. Sosial dəstəkdə qeyri-bərabərlik, erkək xallı kaftarların yetkinlik yaşına çatdıqda doğuş qəbiləsindən ayrılması nəticəsində yaranır. Yeni bir qəbiləyə qoşulduqda, qurduqları sosial bağlar birlikdə böyüyən dişilərdən daha zəif olur.
3. Orkalar.
Qatil balinalar kimi də tanınan Orka (Orcinus orca) okeanın ən böyük yırtıcılarından biridir. Onlar matriarxal cəmiyyətlərdə dişi, onun övladı və nəslindən ibarət ayrı-ayrı sürülərlə yaşayırlar. Milli Okean və Atmosfer Administrasiyasına görə, podlar bir neçə ilə 20-dən çox erkək və dişi orkadan ibarət olur. Bir neçə sürü ictimailəşmək, ovlamaq və ya cütləşmək üçün böyük qruplar halında bir araya gələ bilər, lakin nəticədə orkalar həmişə doğulduqları sürüyə qayıdırlar.
Orkalar sağ qalmaq üçün digər sürü üzvlərinə güvənirlər. Məsələn, “Daily Mail”in xəbərinə görə, qatil balinaların iki üzgəci olmayan sürü üzvünü qidalandırmaq üçün yemək tapdıqları müşahidə edilib. Ancaq ağır yükləri qaldıran dişilərdir: Orka anaları oğullarının yetkinlik yaşına çatmasına nəzarət edir, çox vaxt onlara ov etməyi öyrədir, hətta bu, ananın çoxalma şansına təsir göstərsə belə.
Yaşlı dişilər də sürüləri yeməyə aparmağa və onların sağ qalmasına kömək etmək üçün gənc yeni bacarıqları öyrətməyə cavabdehdirlər. Orkalar yaşlı dişilərə nəvələrinə qulluq etmək üçün vaxt verən menopauzadan keçən bir neçə növdən biridir.
Araşdırmalar göstərib ki, nənənin qayğısı nəvələrinin sağ qalmasını xeyli artırır, digər tərəfdən isə nənənin ölümü bu nəsillərdə ölüm hallarının artmasına səbəb olur. Qatil balina cəmiyyətlərində menopozun təkamülü də yaşlı və gənc qohum dişilər arasında həyat yoldaşları üçün rəqabətin olmadığını təmin edir.
4. Bonobo.
Bonobo (Pan paniscus) şimpanzelərlə (Pan troglodytes) birlikdə yaşayır. Bonobolar erkək və dişilərdən ibarət böyük sosial qruplarda yaşayır, lakin şimpanze qruplarından fərqli olaraq bonobo cəmiyyətlərinə dişilər rəhbərlik edir. Dişilər münaqişələri cinsi əlaqə yolu ilə həll edirlər.
5. Bal arıları.
Bal arıları (Apis) tək yetkin kraliça tərəfindən idarə olunur. Bu arılar yuva quran, yem toplayan və balalarına qulluq edən on minlərlə dişi işçidən ibarət nəhəng koloniyalarda yaşayırlar. İşçilər yumurta qoymurlar. Yalnız kraliça çoxala bilər və o, bunu yalnız yazın sonunda və yayında koloniyaya qoşulan bir neçə yüz erkək "dron"un köməyi ilə edir.
Delaver Universitetinə görə, bir kraliça bal arısı ildə 250 minə qədər və bəlkə də ömrü boyu 1 milyondan çox yumurta qoyur və bu, koloniyanın sağ qalmasını təmin edir. (Kraliçalar beş ilə qədər yaşaya bilər.) Onlar həmçinin pətəyi birləşdirən və ona fərdi “kimlik” verən və işçilərinə sadiq qalan bir feromon istehsal edərək koloniyanı qorumaqdan məsuldurlar.
6. Lemurlar.
Bir çox lemur növlərinin dişi liderləri var. 25-ə qədər fərddən ibarət qarışıq sosial qruplarda yaşayan üzük quyruqlu lemurlarda (Lemur catta) dişilər dominant ola bilər, çünki müvəffəqiyyətlə çoxalmaq üçün ilk qidaya sahib olmalıdırlar. Dişilər yemək uğrunda yarışarkən həm erkəklərə, həm də dişilərə qarşı aqressiv davranırlar, lakin erkəklər daha itaətkardırlar.
Dişi lemurlar ardıcıl olaraq erkəklərlə münaqişələrdə qalib gəlirlər, lakin bunun səbəbləri hələ də aydın deyil. Lemurlar monomorfdur, yəni erkəklər və dişilər oxşar ölçülərə çatır və ümumiyyətlə eyni görünür, lakin erkəklər hələ də dişilər tərəfindən təhlükə hiss edirlər. Xüsusilə yüksək rütbəli erkəklər ac dişilərlə döyüşməkdənsə, yemək axtarmağa üstünlük verirlər. Dişilərlə düşmən münasibətdən qaçmaqla, erkəklər çoxalma şanslarını artıra bilərlər.
